17 tuổi thi đỗ bằng Thành Chung, 19 tuổi tay không bắt tri phủ Điện Bàn và cướp súng Nhật để tham gia cướp chính quyền. Sau đó, gác lại tình riêng xung phong vào trung đội cảm tử lên đường Nam tiến và đã dũng cảm ở lại núi rừng vùng 3 biên giới với tuổi 20, trở thành một trong những liệt sĩ đầu tiên của phố cổ Hội An…

Vì nước quên tuổi xuân

Năm 1943, Hà Bồng đậu bằng Thành Chung và đang học tiếp ban Tú Tài ở Huế. Nhưng trên đường về thăm quê ở làng Châu Phong (Điện Bàn, Quảng Nam), thấy cảnh đồn bót mọc dày ven quốc lộ, lính Nhật bắt dân gánh đất xây dựng Trảng Nhật với những đòn roi man rợ, anh không chịu đựng nổi. “Cùng với thanh niên trong làng, đêm 16.8.1945, Bồng vây bắt viên tri phủ Điện Bàn khi qua cầu Ngũ Giáp để hỏi tội. Cũng tại chiếc cầu này, hai hôm sau nhóm của Bồng trong lúc dẫn đầu lực lượng dân chúng đấu tranh đã chặn đoàn xe lính Nhật, tuy chỉ gậy gộc nhưng đã uy hiếp và cướp được súng để tiếp tục vào Vĩnh Điện cướp chính quyền...”, ông Phạm Hồng Phương, sinh năm 1926, lúc đó phụ trách thanh niên tổng Định An và ủy viên viên Ban chấp hành Việt Minh huyện Điện Bàn nhớ lại.

Hà Bồng quay về Hội An thưa chuyện với thân sinh là ông Hà Mão, bấy giờ đang là Trưởng phòng tài chính của tòa Sứ Hội An, quyết định bỏ học để tham gia quân đội. Lúc này, ông Hà Mão đã là Phó chủ tịch Hội Truyền bá quốc ngữ Hội An và sau ngày giành chính quyền được cử làm Phó chủ tịch Ủy ban hành chính kháng chiến liên tỉnh Quảng Nam và Đà Nẵng. Vậy là cha con trở thành đồng chí.

Ngày 13.2.2012, gia đình cùng bộ đội thuộc Bộ Chỉ huy quân sự sự tỉnh Gia Lai đi tìm và bốc di cốt liệt sĩ ở làng Un, xã Lumchoar, huyện Ouzadav, tỉnh Rattanakiri đoạn cây số 19,5 đường 19 nối dài.

Hà Bồng xung phong vào trường Quân chính cấp tốc Quảng Nam và sau đó nhận nhiệm vụ Trung đội trưởng đơn vị cảm tử lên đường tiếp ứng mặt trận phía Nam. Thiếu tướng Lê Khanh, nguyên trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng, là người cùng học trường Quân chính với Hà Bồng kể: “Lúc đó ông Huỳnh Đắc Hương - sau này là Thứ trưởng Bộ LĐ-TB-XH, là Hiệu trưởng trường Quân chính. Ra trường, chúng tôi được bổ vào chi đội Tây Sơn chiến đấu ở đường 19 nối dài. Sáng ngày 16.1.1946, Bồng dẫn một tiểu đội vượt biên giới đi trinh sát về hướng Bokeo để nắm tình hình quân đội Pháp kéo từ Campuchia về hướng Tây nguyên. Đến cây số 21 thì phát hiện đoàn xe địch… Theo chiến thuật đã định trước, Bồng hạ quyết tâm đánh chặn để dùng tiếng súng báo hiệu cho đơn vị phía sau. Sau khi tấn công bằng lựu đạn, cả đơn vị xông lên đánh xáp lá cà. Hà Bồng dùng thanh kiếm của công nhân đồn điền chè Bàu Cạn tặng mấy hôm trước đâm chết tên chỉ huy Pháp vừa nhảy xuống xe. Khi rút kiếm ra khỏi tên địch thì anh bị một loạt đạn từ chiếc xe gần đó bắn trọng thương và sau đó đã hy sinh… Tiếng lựu đạn và tiếng súng đã báo hiệu cho đơn vị lớn phía sau chủ động đánh địch và giành chiến thắng sau đó, chặn đứng được cuộc hành quân vào Tây nguyên của địch…”.

Ông Huỳnh Đắc Hương, người sau này nhiều lần viết thư cho lãnh đạo thị xã Hội An và tỉnh Quảng Nam từ năm 1997 về trường hợp Hà Bồng, nói: “Trường Quân chính chúng tôi và Ủy ban kháng chiến thị xã Hội An lúc đó đã tổ chức lễ truy điệu liệt sĩ Hà Bồng. Thanh niên học sinh dự mít tinh rất đông, thay nhau phát biểu, biểu thị lòng căm phẫn, tình nguyện đầu quân phục thù để noi gương anh dũng của  anh. Sự hy sinh của anh lúc đó là một hiện tượng chính trị có ý nghĩa rất lớn cho cuộc kháng chiến…”.  Trong một thư khác gửi cho ông Nguyễn Hưng, lúc đó là Bí thư thị ủy Hội An, ông Hương nhấn mạnh: “Ta có nhiều anh hùng, và mỗi anh hùng để lại một ý nghĩa nhất định trong một giai đoạn lịch sử. Với ý nghĩa đó thì thành tích và ảnh hưởng của liệt sĩ Hà Bồng đối với quê hương ta thật là lớn…”. Ông Võ Văn Đặng, nguyên Chủ tịch Ủy ban kháng chiến Hội An năm 1945, người đứng ra tổ chức cuộc mitting, truy điệu Hà Bồng cũng tán thành ý kiến của ông Hương và thiết tha đề nghị truy phong anh hùng cho liệt sĩ Hà Bồng.

Tình nhà dang dở

Trong hồi ký của cụ Hà Mão viết năm 1978, có đoạn viết về con: “Hà Bồng là con đầu lòng của tôi… nên ghi vào gia phả để đời sau có nguồn tư liệu xác thực… Gia đình đã hỏi con gái thứ hai của bác Phạm Phú Hưu (cháu nội tiến sĩ Phạm Phú Thứ) là Xuân Lan, cho Bồng… Khi nhỏ Bồng được gởi học ở gia đình ông Phạm Phú Hưu một thời gian nên hai trẻ quen thân nhau từ khi còn bé, do đó khi hai gia đình quyết định làm sui với nhau thì hai cháu rất thuận ý…”. Những người em của liệt sĩ Hà Bồng như các ông Hà Cân (nguyên Phó tổng cục trưởng Cục Hàng không Việt Nam), Nhà giáo ưu tú Hà Quỳ kể lại: “Chị Xuân Lan lúc đó dự lễ truy điệu của vị hôn phu mà như một người mất hồn. Hiện nay, bà đang là tu sĩ và định cư ở nước ngoài…”.

Tướng Trần Nam Trung lúc đó là Chính ủy trung đoàn đã cho người mang giấy báo tử, sơ đồ nơi chôn cất và mang cả thanh gươm của Hà Bồng về cho gia đình ông Hà Mão làm kỷ niệm. “Rất tiếc là khi tôi tập kết ra Bắc, bọn Quốc dân đảng ở Tiên Phước đến nhà sục sạo và tịch thu cái gươm qúi giá ấy!”, ông Mão viết.

Liệt sĩ Hà Bồng nằm lại trong rừng sâu của tỉnh Rattanakiri (Campuchia) cùng 4 đồng đội khác cho đến tháng 2.2012, tức đến 66 năm sau mới được tìm thấy do 2 người em Hà Cân và Hà Quỳ thực hiện bằng cả đối chiếu tư liệu gia đình, bản đồ quân sự của các chế độ khác nhau lẫn sự giúp sức của một nhà ngoại cảm và các đơn vị quân đội liên quan tại khu vực. Sau 66 năm, di cốt của người trí thức trẻ Hội An ngày nào đã được đưa đi quanh phố cổ, về thăm lại ngôi nhà xưa ở số 6 Hoàng Diệu và yên nghỉ ở nghĩa trang liệt sĩ Hội An…

Cũng như bao người con khác của Hội An, kiên định mà lặng lẽ, Hà Bồng đã trở về với Hội An âm thầm như một tất yếu.

Vĩ thanh

Tôi đọc tất cả hồ sơ liên quan đến liệt sĩ Hà Bồng và trao đổi với ông Nguyễn Sự, Bí thư Thành ủy Hội An hiện nay. Ông Sự có biết về trường hợp này qua tài liệu lịch sử Đảng bộ Hội An, nhưng bất ngờ là chưa bao giờ thấy ai có ý kiến hay thư từ đề nghị truy phong anh hùng như đã dẫn. Tài liệu từ các nhiệm kỳ trước để lại vẫn không có đề cập đến. Nhà văn Nguyên Ngọc hiện làm việc tại Hội An thì cho rằng việc liệt sĩ Hà Bồng hy sinh trước khi toàn quốc kháng chiến nổ ra đã tạo ra một phong trào sôi nổi trong thanh niên lúc bấy giờ. Ngày ấy, gia đình nhà văn và gia đình các ông Hà Mão, Phạm Phú Hưu ở gần nhau nên cũng rất thân nhau. “Anh ấy hơn tôi mấy tuổi và là liệt sĩ đầu tiên của Hội An, lại là một trí thức xếp bút nghiên vì Tổ quốc, gác lại tình riêng đang phơi phới. Anh ấy xứng đáng là một anh hùng…”, ông Ngọc nói.

Liệt sĩ Hà Bồng

- Huân chương Chiến công hạng nhất

- Huân chương Chiến thắng hạng ba

- Sinh ngày 26.4.1926, hy sinh ngày 16.1.1946.

Trương Điện Thắng

Theo thanhnien.com.vn